حاشیه‌نشینی و مسئله اعتیاد در استان مرکزی

*عباس خسروانی

آیت‌الله دری نجف‌آبادی نماینده ولی فقیه در استان مرکزی در همایش منطقه‌ای «صیانت و گفتمان‌سازی اجتماعی شدن مبارزه با مواد مخدر» فرمودند:"حاشیه‌نشینی کانون انواع آسیب‌های اجتماعی است و دولت، به‌ویژه وزارت راه و شهرسازی باید برنامه‌های ویژه‌ای را برای مناطق حاشیه‌نشین تعریف و اجرایی کند تا معضلات این مناطق به حداقل ممکن برسد."اگر این همایش به همین یک نکته توجه کند و برای مدیران اجرایی برنامه عملیاتی تهیه کنند می‌تواند منشا اثر خیر برای کنترل اعتیاد باشد.

به گزارش خبرگزاری فارس از اراک، عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور می‌گوید: «در حال حاضر در کشور حدود 11 میلیون نفر حاشیه نشین داریم که 3 میلیون نفر از آنها در حاشیه شهرهای تهران، مشهد و اهواز زندگی می‌کنند. همچنین 2700 محله با حاشیه‌نشینی در کشور وجود دارد که این محلات با توجه به ویژگی‌هایی که دارند، به مراقبت و کنترل و ارائه خدمات بیشتری نیاز دارند.»به گفته وزیر راه و شهرسازی"جمعیت شهری ایران حدود ۵۹ میلیون نفر است و میزان حاشیه نشینی و بدمسکنی در بافت‌های فرسوده و سایر بافت‌ها حدود ۱۹ میلیون نفر در سطح کشور است.یعنی حدود ۳۵ درصد جمعیت کشور در وضعیت نابسامانی زندگی می‌کنند که تا ۴۱ درصد هم متغیر است."به گفته مسئولان استان مرکزی، 23 درصد از جمعیت شهر اراک و هفت درصد از مساحت این شهر در مناطق حاشیه‌نشین و 19 درصد از جمعیت شهرستان ساوه با 12.5 درصد از وسعت این شهرستان در مناطق حاشیه و سکونتگاه‌های غیر رسمی قرار گرفته است.رشد شتابان شهرنشینی و افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، مسئله حاشیه‎نشینی و اسکان غیر رسمی را شکل داده و به دنبال خود، موجب گسترش انواع انحرافات و بزه‌های اجتماعی در شهرها شده است.امروزه بسیاری از محققین و مدیران کشور معتقدند که یکی از کانون‌های مستعد بروز انحرافات اجتماعی،محله های حاشیه نشین و یا سکونت گاه های غیررسمی هستند.

شناخت نقش حاشیه‎نشینی در بروز انواع آسیب‎های اجتماعی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چرا که امروزه در بسیاری از کشورهای جهان یکی از معضلات شهرنشینی، حاشیه‎نشینی و آسیب‎های اجتماعی ناشی از آن است.گسترش حاشیه‎نشینی در شهر اراک و اسکان جمعیت غیر شهری در آن، به افزایش زمینه‌های بروز ناهنجاری‎های اجتماعی در این سکونت‌گاه‌ها شده است.وجود نابرابری، ساختار نامناسب شغلی، نبود تسهیلات خدماتی و بهداشتی، مسکن نامناسب، پایین بودن سرمایه فرهنگی، ضعف امنیت و ... از معضل‌های نواحی حاشیه‌نشین به شمار می‌رود که آن را به بستری برای ظهور و بروز آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی بدل کرده است.نتایج یکی از تحقیقات صورت گرفته در اراک نشان داد که محله‌های حاشیه‌نشین در اراک به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص کالبدی و فرهنگی و اجتماعی از زمینه‌ها و بسترهای لازم برای بروز انحرافات اجتماعی برخوردارند، البته این ادعا به معنای مجرم بودن یا منحرف بودن ساکنان این مناطق نیست.بوم شناسان اجتماعی معتقدند اماکنی با تراکم جمعیت زیاد که در وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نامناسبی قرار دارند، موقعیت مناسبی را برای بروز انواع انحرافات اجتماعی فراهم می‌کنند.این دیدگاه رابطه مستقیم میان بروز انحرافات اجتماعی و افزایش تراکم جمعیت در محلات حاشیه‌نشین شهری را تأیید می‌کند، همچنین پایین بودن سطح بهداشت عمومی در این مناطق خود موجب بروز و یا انتشار بیماری‌های مختلفی می‌شود که می‌تواند تمام جمعیت کلان شهر را تهدید کند.وجود مشکلاتی مانند فقر، بیکاری و نبود برنامه‌های مناسب فرهنگی برای پر کردن اوقات فراغت خود می‌تواند موجب بروز اعتیاد در میان این قشر باشد که تحقیقات نشان می‌دهد اعتیاد و خرید و فروش مواد اعتیادآور در میان جوانان حاشیه نشین شایع است که همین امر تهدیدکننده سلامت اجتماعی ساکنین این مناطق شهری است.خرید و فروش مواد مخدر در مناطق حاشیه‌نشین یا سکونت‌گاه‌های غیر رسمی به راحتی امکان پذیر است که حکایت از احساس امنیت فروشندگان و خریداران و مصرف کنندگان این مواد در این مناطق دارد. همچنین عواملی چون فقر علمی و درصد بالای بیکاری و نیز، رهایی یافتن از برخی فشارهای روحی و... گرایش به استعمال مواد مخدر در این مناطق را نسبت به سایر مناطق بیشتر کرده است.برخی از جوانان بیکار و حتی نوجوانان، شغل و حرفة خود را به خرید و فروش مواد مخدر محدود کرده‌اند و حتی مکان و وسایل استفاده از آن را در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند و از این راه امرار معاش می‌کنند.لذا سهولت دسترسی به مواد مخدر در برخی سکونت‌گاه‌های غیررسمی یا حاشیه‌نشین، موجب گرایش به جرایم خاص، از جمله خرید و فروش و مصرف مواد مخدر شده است.از سوی دیگر نبود زمینه‌ها و بسترهای نشاط برای جوانان و نوجوانان در این مناطق، شرایط را برای گرایش به مواد مخدر فراهم می‌کند، در حالی که یکی از نیازهای اساسی جوانان، تفریح و پرکردن اوقات فراغت به شیوة صحیح است که با توجه به شرایط جسمانی، انرژی بالا و زمان آزاد نسبتاً زیاد این گروه سنی، اگر برای اوقات فراغت برنامه درستی وجود نداشته باشد و سرگرمی‌ها و فعالیت‌های ناسالم جای آن را برای فرد پر کند و درباره گروه‌هایی که افراد در آن شرکت می‌جویند، اقدام اساسی صورت نگیرد، بسترهای بروز انحراف مهیا می‌شود.

محله‌های حاشیه‌نشین شهر اراک از امکانات و خدمات ورزشی تقریبا محروم‌اند. سرانه موجود ورزشی بسیار پایین و فضای ورزشی با کمبود جدی مواجه است و این موضوع تأثیر بسزایی در گرایش به اعتیاد به خصوص در نسل جوان دارد.بازآفرینی و بهسازی سکونتگاه غیررسمی مجموعه‌ای از اقدامات است و نبایستی تنها و کاملاً یک جانبه بر روی مسائل کالبدی تمرکز کرد و از مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی غافل شد. زمانی که صحبت از مشارکت می‌شود الزاماً باید تمهیداتی را در نظر گرفت که ساکن این محله‌ها خودش را یک شهروند بداند و احساس مالکیت کند و نسبت به مسائل حساسیت داشته باشد.

توانمند سازی اجتماعات محلی رهیافتی نوین برای حل مسئله فقر شهری است که دیگر مهندسی ساختمان و تزریق منابع مالی صرف را راهگشا نمی‌داند، بلکه مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و سازمان‌های غیردولتی و محلی و مشارکت فعال مورد نظر است.در ادامه به نمونه‌هایی از این راهکارها اشاره می‌شود:

 ایجاد اماکن فرهنگی همچون پارک‌ها و ورزشگاه‌ها و باشگاه‌های تفریحی و ورزشی

 نهادسازی و تشکیل انجمن‌های مردمی و حمایت از اجتماعات محلی

 آموزش‌های شهروندی در محله‌های حاشیه‌نشین

گسترش و ارتقاء خدمات سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره) و خیریه‌هـا در زمینه‌های توانبخشی مبتنـی بـر جـامعه، راه‌انـدازی پایگـاه خـدمات اجتمـاعی برنامـه‌هـای اجتماع محور، خدمات مددکاری اجتماعی- روان شناختی، ارائه تسهیلات مالی خرد، فوریت‌های اجتماعی، برنامه رشد، تکامل و امنیت غذایی کودکان نیازمند به سـکونتگـاه‌هـای غیررسمی با مشارکت سازمان‌های محلی و غیردولتی مردم نهاد.به طور خلاصه توانمندسازی اجتماع محلی و توسعه محلی رویکردی غیر متمرکز و مشارکتی است و به نوعی مکمل ارتقابخشی است که در رابطه با تامین حق مالکیت و توسعه اقتصادی در محله‌های فقیرنشین علاوه بر مشارکت در ساخت و ساز و بهبود محله، ضرورت درگیر شدن ساکنان محله در تصمیم سازی و فرایند برنامه‌ریزی برای تشخیص اولویت‌های اقدام و حمایت در اجرا را ضروری می‌داند.

*/مدرس دانشگاه و دانشجوی دکتری جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران