پژوهش مسیر گذار از مسائل

عباس خسروانی

منتشر شده در روزنامه رسالت

از پژوهش که خروجی و محصول آن علم و دانش است به عنوان یکی از نیازهای حیاتی کشور یاد می‌کنند.مقوله‌ای که پیشرفت و رشد کشور به آن وابسته است و از آن تاثیر می‌پذیرد، رشد و پیشرفت در هر حوزه‌ای نیازمند پژوهش و تحقیق است.کشور ما برای آینده خود چشم انداز روشنی را طراحی کرده که رسیدن به این چشم‌انداز و آرمان‌های تعریف شده آن جز با پیشرفت علمی و کسب دانش محقق نخواهد شد و این دانش و علم نیز از مسیر پژوهش بدست می‌آید، اینکه ما می‌خواهیم در سال 1404 به کشوری پیشرفته و پیشرو در منطقه تبدیل شویم نیازمند قدرت و دانش فراوان است که این قدرت خود از دل پژوهش بیرون می‌آید.نگاهی به تجربیات کشورهای پیشرفته و توسعه یافته دنیا به خوبی نشان می‌دهد که پیشرفت و توسعه یافتگی وابسته به پژوهش‌های گسترده در کشور است، به همین دلیل است که برای تامین هزینه‌های مالی آن، بخشی از GDP تولید ناخالص ملی را به آن اختصاص می‌دهند.در کشور ما نیز تاکید شده بود تا سهم پژوهش از بودجه تولید ناخالص ملی به 4 درصد برسد اما تاکنون حدود نیم درصد تحقق یافته است، این موضوع نشان می‌دهد که هنوز اهمیت پژوهش برای عده‌ای روشن و شفاف نیست.

در سال 95 کل بودجه پژوهشی کشور 7 هزار و 680 میلیارد تومان بوده که سهم آن از تولید ناخالص ملی 56 دهم درصد است و این اعتبار در سال 96 به 9 هزار و 180 میلیارد تومان رسیده که نسبت به سال قبل 19.6 درصد رشد داشته است که بر این اساس سهم اعتبارات تحقیقاتی کشور از تولید ناخالص ملی 61 دهم درصد می‌شود.این در حالی است که برنامه ششم توسعه و پنجم توسعه و سند چشم انداز 1404 این روند را نمی‌پذیرد و مسئولان باید پاسخ درخوری برای این موضوع داشته باشند.متاسفانه سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی با آنچه در سیاست‌های کلی پیش بینی شده است تفاوت بارزی دارد، براساس سیاست‌های کلی مرتبط با علم و فناوری که در سال 93 از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی ابلاغ شدباید بودجه تحقیق و پژوهش تا پایان سال 1404 به حداقل 4 درصد برسد. البته در این میان نباید دستاوردهای بزرگ کشور در حوزه علم و فناوری را از نظر دور داشت اما با وجود روند رو به رشد تولیدات علمی کشور در سال‌های اخیر همچون کسب رتبه اول تولید مقالات در منطقه و کسب رتبه 17 تولید علم در جهان، متاسفانه در شاخص سهم اعتبارات پژوهشی از تولید ناخالص داخلی که یکی از معیارهای اصلی توسعه در کشورها محسوب می‌شود، از جایگاه مطلوبی برخوردار نیستیم.این واقعیت تلخ که بودجه پژوهش در ایران طی سال‌های گذشته عملا رشدی نداشته، موضوعی است که اغلب صاحبنظران و مسئولان برآن تاکید می‌کنند، البته باید از محققان و نهادهای متولی علم و فناوری قدردانی کرد که توانسته‌اند علی رغم بودجه‌های کم و اختصاص نیافته، دستاوردهای بزرگی داشته باشند و روند رو به حرکت رشد علمی کشور را متوقف نکنند.

علیرغم تمام مشکلات و موانع، اعضای هیات علمی و اساتید محقق و پژوهشگر دانشگاه‌ها توانسته‌اند جایگاه علمی کشور را در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی حفظ و حتی ارتقاء دهند.به هر حال مسئولان باید بپذیرند که اگر دانشگاه‌ها و نهادهای متولی تولید علم در کشور بخواهند به شکل واقعی در حوزه تحقیق و پژوهش فعالیت داشته باشند و تحقیقات آینده نگر و محصول محور داشته باشند باید در زمینه اختصاص اعتبارات به این حوزه بازنگری صورت گیرد.

متاسفانه برخی مسئولان که اهمیتی برای مقوله پژوهش در دستگاه متبوع خود قائل نیستند همان بودجه محدود پژوهشی را نیز در مسیر پژوهش هزینه نمی‌کنند و آن را در بخش دیگری صرف می‌کنند که این موضوع نیز یک مشکل اساسی برای حوزه پژوهش است.هزینه‌کرد بودجه محدود بخش پژوهش در بخش‌های دیگر توسط دستگاه‌ها ماجرای غم‌انگیزی است. درحالی که با این روند نمی‌تواند آرمان‌های نهفته در سند چشم انداز را محقق کرد، شواهد نشان می‌دهد برخی از نهادها بودجه پژوهشی خود را به ظاهر صرف موارد پژوهشی می‌کنند اما با بررسی دقیق‌تر مشخص می‌‌گردد که این بودجه صرف اموری غیر از پژوهش شده که این موضوع برای پژوهش کشور یک فاجعه است.

محققان معتقدند که اگر همین بودجه محدود در نظر گرفته شده برای بخش پژوهش از حالت اسمی خارج و حقیقی شود و در مسیر اصلی خود هزینه گردد می‌توان کارهای بزرگی را در زمینه پژوهش های کاربردی و بنیادی انجام داد، اما متاسفانه بودجه‌های نوشته شده بر روی کاغذ در عمل به گونه‌ای دیگر محقق و هزینه می‌شوند.

ما برای تقویت بنیه‌های داخلی و ارتقاء شاخص‌های رشد و پیشرفت نه تنها به افزایش بودجه های پژوهشی نیازمند،بلکه برای دوام و بقا در بازارهای بین المللی نیز نیازمند پژوهش و توجه به این حوزه استراتژیک هستیم.دنیای امروز دنیای پر تلاطم و پر چالشی است که رقابت ها در آن تنگاتنگ و شکننده است.ما برای غلبه بر این چالش‌های رقابتی نیازمند ارتقاء شاخص‌های پژوهش از جمله سرمایه‌گذاری در این حوزه هستیم، همچنین کشور ما یک کشور پر مسئله است که حل این مسائل پیچیده و متعدد جز از مسیر خلاقیت و نوآوری و روش‌های علمی امکان‌پذیر نیست، این مسائل پیچیده نیازمند پژوهش است.متاسفانه تاکنون نبود پژوهش‌های بنیادی و کاربردی و توسعه‌ای در این حوزه باعث شده تا مسائل روز به روز پیچیده‌تر و هم‌افزا شوند و خسارت‌هایی که از این ناحیه متوجه کشور می‌شود قابل توجه است و راهکارهایی که تاکنون برای حل مسائل اساسی کشور ارائه شده است نتوانسته مسائل را به نحو مطلوبی حل کند زیرا حل مسائل باید بر اساس اصول و قواعد خاص خود باشد که این اصول و قواعد نیز از دل تحقیق و پژوهش بیرون می‌آید، موضوع تحقیق اگر در کشور جدی گرفته نشود قطعا کشور مسیر پیشرفت را طی نخواهد کرد و در چرخه وابستگی گرفتار خواهد شد.

، "ما هم در جلسه‌ی دولت به دولتی‌ها سفارش کردیم و گفتیم، هم در جلسات خصوصی با برخی از مسئولان مثل خود آقای رئیس‌جمهور گفتیم؛ لیکن یک بخش دیگرِ قضیه، مربوط به خود دانشگاه‌هاست که این اعتباراتِ مربوط به تحقیق و پژوهش را درست جذب کنند؛ درست مصرف کنند؛ در جای خود به کار ببندند؛ چون تحقیق، منبع تغذیه‌ی آموزش است. ما اگر تحقیق را جدی نگیریم، باز سال‌های متمادی بایستی چشم به منابع خارجی بدوزیم و منتظر بمانیم که یک نفر در یک گوشه‌ی دنیا تحقیقی بکند و ما از او یا از آثار تألیفی بر اساس تحقیق او استفاده کنیم و اینجا آموزش بدهیم. این نمی‌شود؛ این وابستگی است".(بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اساتید و رؤسای دانشگاهها ۹/مهر/۸۶)