اربعین محصول باورهای عمیق و استوار مردمان آزادی‌خواه جهان است

به گزارش خبرگزاری فارس از اراک، اربعین، نماد سرمایه عظیم و گران‌بهای اجتماعی انسان‌های آزاده جهان است، سرمایه‌ای که همه دولت‌ها و ملت‌ها و صاحبان فکر و اندیشه آن را شرط زیست سالم و مایه پیشرفت و توسعه کشورها می‌دانند.سرمایه‌ای که برای کسب و حفظ آن باید اقدامات فراوانی انجام داد، اما امروز اربعین این سرمایه عظیم و ارزشمند را در اختیار ما گذاشته است که باید قدردان آن باشیم و برای حفظ و ارتقای آن و پیرایش و اصلاح ناخالصی‌های آن تلاش کنیم.اربعین امروز به ما هویت و شخصیت داده است و به یکی از مهم‌ترین عناصر سازنده وحدت و همبستگی شیعیان و عاشقان امام حسین(ع) در سرتاسر دنیا تبدیل شده است، امسال نیز اربعین باشکوه و پر معنا برگزار شده و توجهات را به خود جلب کرده است.به منظور بررسی این پدیده بزرگ فرهنگی و اجتماعی گفت‌وگوی با عباس خسروانی دکتری جامعه شناسی، نویسنده و مدرس دانشگاه با محوریت شاخصه‌های تاثیرگذاری و تحول آفرینی اربعین حسینی انجام داده‌ایم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

 فارس: یکی از موضوعاتی که مورد تحلیل کارشناسان و اندیشمندان داخلی و حتی خارجی قرار گرفته و می‌گیرد، راهپیمائی عظیم اربعین حسینی(ع) است، به نظر شما چرا اربعین تا این اندازه مهم شده و توجهات را به خود جلب کرده است؟
خسروانی: مراسم اربعین حسینی به لحاظ تاریخی، سابقه طولانی دارد و از مناسک قدیمی شیعیان به حساب می‌آید اما آنچه که اربعین را این روزها متمایز و برجسته کرده در دو بعد قابل بررسی و تحلیل است.بعد اول شکل برگزاری مراسم است که در گذشته سابقه نداشته است به طوری که در هیچ یک از دوره‌های تاریخی، مراسم اربعین به این صورت و با حضور چندین میلیونی عاشقان امام حسین(ع) برگزار نشده است و حضور میلیون‌ها انسان در مراسم اربعین باعث شده تا اربعین به بزرگ‌ترین تجمع بشری تبدیل شود.
بعد دوم کارکردهای اربعین است که خبر از یک تغییر در وضع موجود و تحول می‌دهد، به عبارتی اربعین یک پدیده تحول آفرین شده و می‌توان اثبات کرد که با تداوم این مراسم، شاهد تحولاتی چشمگیری در نظم موجود خواهیم بود، نظمی که دارای یک پشتوانه نظری است و این نظم همان تمدن مدرن غربی است که امروز سایه خود را بر جهان گسترانده است و حکومت می‌کند.اربعین از این باب که یک جدال و تقابل گفتمانی را با تمدن غربی آغاز کرده، حائز اهمیت است و به همین دلیل به یک سوژه برای کارشناسان و تحلیل گران داخلی و خارجی تبدیل شده است.

فارس: این تقابل گفتمانی چه مولفه‌ها و شاخص‌هائی دارد؟
خسروانی: یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های تمدن مدرن غربی قدسی‌زدائی از عالم است، این قدسی‌زدائی به تسلط تفکر اومانیسم بر زندگی بشر غربی شده که در نظر مبتنی بر سوبژکتیویسم و در عمل به سکولاریسم منتهی شده است.حال در میانه چنین معرکه‌ای، اربعین ظهور و بروز پیدا می‌کند که بر اساس آن یک اجتماع بزرگ انسانی و بی‌نظیر شکل می‌گیرد که نقطه کانونی آن امری قدسی است.وجود مبارک حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام نقطه کانونی اربعین است که امری قدسی است، او امام امت است، امامی که معصوم است و به منبع فیض الهی متصل است.نقطه کانونی که توجه همه این جمعیت میلیونی به آن است و هدف رسیدن به اوست، اربعین منسکی است که در آن مادیات در حداقل ممکن و معنویت به اوج رسیده است.شما هر چه در این مراسم می‌بینید معنویت است، همه امور در اربعین قدسی است و این در تضاد با تمدن مردن غربی است که از همه چیز و همه کس قدسی‌زدائی کرده است، این همان تحول آفرینی اربعین است که گفته شد، این همان تغییر در وضع موجود است که توجهات را به خود جلب کرده است.نکته دیگری که به تقابل گفتمانی اربعین با تمدن مدرن غربی منجر شده مقوله معناسازی و معنایابی است، اربعین سرتاسر خلق معناست در حالی که تمدن غربی، زندگی بشر را از معنا تهی کرده است.اربعین یعنی حرکت و غایت‌مندی و رسیدن به مطلوب، این غایت‌مندی در شرایطی مطرح می‌شود دنیای غرب در پوچ‌گرائی غوطه‌ور است و برای غایت زندگی انسان معنائی وجود ندارد.در اربعین انسان سرگردان نیست و هدف دارد و به یک نقطه حرکت می‌کند، اما انسان غربی سرگردان است و نقطه اتکا قابل اطمینانی ندارد. نمی‌داند از کجا آمده و به کجا می‌رود.

فارس: اربعین نماد چیست؟
خسروانی: اربعین امروز، وحدت و زندگی و زیست مومنانه و متمدنانه را معنا می‌کند، امروز اربعین سید و سالار شهیدان، نماد وحدت انسان‌های آزاده‌ای است که فارغ از قومیت، مذهب، ملیت و نژاد در کنار یکدیگر به یک هدف مشترک و والا می‌اندیشند.
اربعین نماد بطلان خط‌کشی‌های دارا و ندار، فقیر و غنی، رئیس و مرئوس است و آنچه مایه تفاوت است تقواست و عنصر دیگر که اربعین را در دنیای معاصر ما متمایز و ممتاز کرده است فضائل اخلاقی نهفته در آن است.اخلاق متصل به عقل و دین که آن را از گزند انحرافات و آسیب‌ها نجات داده و همچون گوهری در اختیار انسان برای زیست مومنانه‌اش قرار داده است.
امروز معلمان و فیلسوفان اخلاق تمدن غرب باید درس اخلاق را در اربعین بیاموزند، ظهور و بروز اخلاق به شکل ناب و اصیل آن در اربعین است، تجربه تاریخی نشان داد که اخلاق خود بنیاد بشری و اخلاق بریده از عقل و وحی توان مدیریت جامعه را ندارد.این اخلاق گره‌گشا نیست و توان آرامش بخشی به انسان و جامعه را ندارد، اساسا برخورداری از فضائل اخلاقی یکی از شاخصه‌های تمدن است.هرجا دیدید که فضائل اخلاقی رو به زوال و افول می‌رود یا رفته است بدانید که تمدن آنجا هم رو به زوال است، لذا معتقدم که تمدن مدرن غربی رو به زوال است زیرا از فضائل اخلاقی تهی شده است.انسان به یک موجود مادی محدود شده است، اخلاق در برابر مطامع قدرت‌ها ذبح می‌شود، تمدنی که محصول آنها کشته شدن میلیون‌ها انسان و آواره شده انبوهی از انسان‌ها در گوشه کنار دنیا باشد تمدن نیست، تمدنی که حقوق بشر را ابزاری برای ثروت اندوزی و قدرت طلبی می‌داند تمدن نیست؛ لذا اربعین و فضائل اخلاقی نهفته در آن تنه به تن تمدن مدرن غربی می‌زند و این جا همان نزاع و تقابل گفتمانی است که شکل می‌گیرد.در اربعین حسینی انسان‌ها همپا و همیار و همدل اند، مسیر را باید با هم طی کرد، در پیمودن راه باید به هم کمک کرد، اهمیت یک انسان مثل اهمیت یک جامعه است، درد یکی درد همه است.

فارس: اگر اربعین را یکی از مناسک دینی مسلمانان و حتی در میان مناسک سایر ادیان در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که بیش از آنها در کانون توجه است و نه تنها استقبال شیعیان از این مناسک بی‌نظیر است بلکه از سایر مذاهب اسلامی و حتی ادیان دیگر در آن شرکت می‌کنند، تفاوت منسک اربعین با سایر مناسک‌های دینی در چیست؟
خسروانی: اربعین به عنوان یک شاخصه هویتی تمدن اسلامی دارای ظاهر و باطنی است که فهم هر دو برای فهم کلیت اربعین و چگونگی شالوده شکنی آن ضروری است، آنچه که در ظاهر و نمودهای اربعین دیده می‌شود همگی از اربعین یک مناسک دینی جهانی ساخته است.
آئینی که نمونه‌اش را نمی‌توان در جهان مشاهده کرد، اصول و قواعد حاکم بر آن جذاب و خیره کننده است، قواعد و آدابی که از این مناسک دینی، یک پدیده بی‌نظیر جهانی ساخته است.اما همه اربعین در مناسک آن خلاصه نمی‌شود.آنچه اربعین را به یک مناسک جهانی بی‌نظیر تبدیل کرده، باورهای نهفته در میان مردمانی است که اربعین را شکل داده‌اند، به عبارتی اربعین محصول باورهای عمیق و استوار مردمان آزادی‌خواه جهان است.باور به انسانیت، مروت، آزادگی، شجاعت، ظلم ستیزی، نوع دوستی و .. است که آن را از سایر مناسک‌ها متمایز کرده است، شاخصه‌هائی که محدود به یک مذهب و دین نیست بلکه با فطرت پاک انسان‌ها سرو کار دارد.اربعین از دل یک چنین باورهایی بیرون آمده است، اربعین نماد باورمندی به ماندگاری و بقای انسانیت و شرافت است، نماد باور به حقیقت پایندگی ندای حق‌طلبی و آزادی‌خواهی و نماد سقوط و اضمحلال بساط ظلم و ستم است.صدها سال از واقعه عاشورا می‌گذرد اما امروز میلیون‌ها انسان در نقاط مختلف کره خاکی جریانی را از روی باور ستایش و تمجید می‌کند که در روز عاشورا به ظاهر مغلوب شده است و این نماد بیدار بودن وجدان‌های حقیقت طلب جهان است.امروز اربعین حسینی با همه شگفتی‌ها و عظمتش در جهانی رخ می‌دهد که عرفی شدن امور زندگی را، افتخار خود می‌داند و تلاش می‌کند از همه چیز قداست‌زدایی کند؛ اربعین مجموعه‌ای از باورهای عمیق انسانی است که در قالب مناسک خاصی خود را ظهور و بروز می‌دهد.مناسکی که فهم و تحلیل آن برای ساختن جامعه نمونه اسلامی و در نهایت تمدن نوین اسلامی امری ضروری است.

فارس: این مناسک‌ها چه شاخصه‌هایی دارند و این شاخص‌ها در منسک دینی اربعین چگونه ظهور و بروز پیدا کرده است؟
خسروانی: یکی از ابعاد مهم مناسک دینی وجهه نمادین آن است، به عبارتی اربعین به عنوان یکی از مناسک دینی دارای نشانه‌ها و نمادهایی است که حاوی معانی متعالی هستند که خود سازنده بنیان‌های جامعه اسلامی‌اند، بر این اساس اربعین نماد حرکت و پویائی، هدفمندی، ایثار، عشق، همبستگی و صبر است.بُعد دیگر مناسک دینی بروز عینی و اجتماعی است آن است، مناسکی که قابلیت روئیت و ظهور و بروز نداشته باشد اساسا مناسک نیست، مناسک محل ظهور اجتماعی و انجام اعمال جمعی و کار گروهی است.اربعین هم به عنوان یک مناسک دینی، جلوه‌ای از حضور اجتماعی و به نوعی جنبش اجتماعی است، جلوه‌ای از با هم بودن، وحدت، برابری و برادری، نظم در امور و کار گروهی است، امری که جامعه اسلامی برای پیشرفت خود به شدت به آنها نیازمند است، اینکه گفته می‌شود اربعین به عرصه اقتدار و نمایش توانمندی و ابهت آزادگان جهان تبدیل شده ناشی از همین ویژگی مناسک اربعین است،‌ اگر اربعین در قالب راهپیمائی عظیم چند میلیونی به نمایش در نمی‌آمد قابلیت اقتدار آفرینی نداشت.

فارس: آیا عوامل محدود کننده‌ای مثل زمان و مکان در مناسک تاثیرگذار هستند؟
خسروانی: بله، اساسا یکی از مولفه‌های مناسک دینی شکل‌گیری در بستر زمانی و مکانی خاص خودش است، لذا ما می‌بینیم که بسیاری از مناسک در طول زمان برچیده می‌شوند و مناسک جدیدی شکل می‌گیرند یا مناسک قدیمی با اصلاحات و اضافاتی در قالب‌های جدیدی ظهور و بروز پیدا می‌کنند.پیاده‌روی چندین میلیونی اربعین حسینی جزو همین مناسک است که تا چند سال پیش خبری از آن نبود اما با برخی تحولات سیاسی شکل جدیدی به خود گرفته است، در اینجا می‌توان این ادعا را مطرح کرد که احیاء مناسک اربعین و توسعه ابهاد کیفی و کمی آن ریشه در انقلاب اسلامی ایران دارد.

فارس: یکی از مولفه‌هایی که در اربعین چشمگیر است حضور جمعیت چند میلیونی است، آیا این مولفه جزو ذاتی یک مناسک دینی است یا در مناسک‌ها جمعیت و کمیت آن اهمیتی چندانی ندارد؟
خسروانی: یکی از مهم‌ترین مولفه‌های یک منسک دینی در اسلام اجرای جمعی آن است،‌ روح حاکم بر مناسک دینی روح جمعی آن است، بسیاری از اعمال در دین اسلام به صورت جمعی توصیه شده است.مناسک هم جزو اعمالی است که صرفا به صورت جمعی قابلیت اجرا دارد و این نشان از اهمیت کار جمعی با هم بودن، وحدت و ائتلاف قلوب مومنین در اندیشه اسلامی دارد، اربعین حسینی این شاخصه اساسی را به بهترین شکل و در عالی‌ترین درجه به نمایش گذاشته است.اربعین حسینی نماد هویت انسان‌هایی است که علی رغم همه تفاوت‌هایی که با یکدیگر دارند در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تا یکصدا از شرافت و آزادگی انسان دفاع کنند و ارزش‌های والای الهی را ارج نهند و هویت حقیقی بشریت را در خود احیا کنند.اربعین، نماد سرمایه عظیم و گرانبهای اجتماعی انسان‌های آزاده جهان است، سرمایه‌ای که همه دولت‌ها و ملت‌ها و صاحبان فکر و اندیشه آن را شرط زیست سالم و مایه پیشرفت و توسعه کشورها می‌دانند.اساسا آنچه که افکار عمومی جهان را در نگاه اول به مناسک اربعین جلب می‌کند، برگزاری جمعی آن در ابعاد چند میلیونی است، اربعین تبلور تفکر و اندیشه امت واحد اسلامی است، تبلور وحدت و همدلی و با هم بودن برای یک هدف مشترک است.